Verhoornde speenpunten wijzen op verkeerde instellingen van de melkinstallatie en verhogen het mastitisrisico. Hoe herken je de problemen en wanneer is het tijd voor actie?
Het Griekse woord hyper betekent overmatig, keratos betekent hoorn. Hyperkeratosen dus, deze ontstaan als natuurlijke reactie op mechanische belasting. Net zoals bij onze handen, die bij regelmatige belasting eelt vormen, gebeurt dat ook bij de speenpunten van de koe. Deze hyperkeratosen verhogen het risico op klinische en subklinische mastitis, maken het voorreinigen van de spenen lastiger en daarmee onaangenaam voor zowel de koe als de melker. Komen ze vaak voor, dan is actie nodig. Maar hoe stel je vast of de mate waarin ze voorkomen problematisch is?
Speenconditie controleren
Te hoge celgetallen, problemen met mastitis, opvallende speenpunten tijdens het melken: wie er grip op wil krijgen, moet viermaal per jaar de conditie van de spenen controleren. Voor de beoordeling van de spenen gebruik je een classificatieschema met vier klassen (zie de vier afbeeldingen).
- Score 1 en 2 classificeren als ‘onopvallend’.
- Vanaf score 3 is er sprake van problematische verhoorning.
In kleine veestapels kunnen alle melkkoeien worden gecontroleerd met dit scoresysteem. In grote melkveestapels moeten minimaal 80 melkkoeien of 20 procent van de veestapel worden gescoord. De dieren worden op basis van toeval geselecteerd. Alle diergroepen (leeftijd en lactatiestadium) worden meegenomen. Om beter te kunnen beoordelen is een zak- of hoofdlamp een nuttig hulpmiddel. Documenteren van de bevindingen kan op de klassieke manier op papier, maar kan ook met digitale hulpmiddelen zoals de app ‘Teat End Scorer’ van de Universiteit van Wisconsin. Deze Engelstalige app kost 1,99 euro in de App Store en werkt alleen op tablets. Alle vier de spenen van elke koe moeten beoordeeld worden. De speen met de hoogste score bepaalt de score van de koe. Scoort een koe voor drie spenen een 2 en voor één speen een 3, dan wordt als score 3 ingevoerd. Valt meer dan 20 procent van de koeien in score 3 en 4, dan is het tijd om op zoek te gaan naar de oorzaak.
Waar het vaak fout gaat
- De oorzaak van hyperkeratosen is een te hoge mechanische belasting van de speen tijdens het melkproces. De achterliggende oorzaken zijn:
- Een te hoog melkvacuüm dat is afgestemd op een hoge melksnelheid.
- Fout ingestelde pulsators: een excessief lange duur van de massagefase (D-fase). Deze mag niet langer dan 250 milliseconde zijn. Fabrikanten adviseren op dit moment 200 tot 250 milliseconden voor de D-fase. De Amerikaanse National Mastitis Council adviseert niet minder dan 150 milliseconden voor de D-fase.
- Blindmelken: fout ingestelde afnameautomatiek of fout aansluiten van het melkstel (minder dan 60 seconden) wat eveneens leidt tot blindmelken (bimodale melkstroomcurve) en de speen overbelast.
- Tepelvoeringen die niet bij de dimensies (lengtes en breedtes) van de spenen van de melkkoeien passen.
Risicofactoren in beeld
Naast de in- en afstellingen van de melkinstallatie zijn er meerdere risicofactoren die het ontstaan van hyperkeratosen in de hand werken:
- Lactatienummer: meerkalfskoeien lopen een hoger risico dan vaarzen.
- Lactatiestadium: koeien met veel lactatiedagen lopen een hoger risico dan verse koeien.
- Speenvorm: spits toelopende spenen lopen meer risico op hyperkeratosen. Spenen met een ronde punt hebben een iets minder hoog risico en spenen met een vlakke punt kennen het kleinste risico op vereelting. Dat komt doordat bij spenen met een spitse punt de drukbelasting van de samenknijpende tepelvoering, over een kleiner oppervlak verdeeld wordt. Deze geconcentreerde drukbelasting op een relatief klein oppervlak verhoogt het risico op weefselschade, wat leidt tot hyperkeratosen.
- Jaargetijde en weersomstandigheden: in een winter met vorst, maar ook in de zomer met geringe luchtvochtigheid, worden op sommige bedrijven vaker hyperkeratosen vastgesteld. In beide gevallen hangt dit waarschijnlijk samen met een droge speenhuid waardoor deze minder soepel wordt. De drukbelasting wordt dan direct overgedragen op het speenkanaal en de speenpunt. Dit uitdrogen treedt ook eerder op in regio’s met veel wind.
- Tepelvoeringen (materiaal, vorm, dikte) beïnvloeden de belasting op de speen en kunnen zodoende invloed hebben op de vorming van hyperkeratosen.
- Gebruik van een dipmiddel met een laag gehalte verzachtende middelen of met een laag gehalte aan middel dat de huid soepel houdt.
Hoornvorming neemt af
Net als bij eeltvorming op onze handen, worden ook de hyperkeratosen bij een lagere speenbelasting minder. Het duurt in de regel twee tot acht weken tot de huid geregenereerd is. Pas je de melkinstellingen aan, dan kun je binnen deze termijn dus zichtbare verbetering verwachten. Ook in de droogstand genezen hyperkeratosen. Hoe lang dat duurt is sterk afhankelijk van hoe sterk de hyperkeratose is. In extreme gevallen (score 4) is zelfs een droogstand van acht weken niet toereikend om de huid volledig te laten regenereren.
Tip: dipmiddel met een zogenoemde ‘peeling-functie’ gebruiken. Deze middelen zijn gebaseerd op zuren, vaak lactaatzuren, en helpen om oude huidschilfers los te maken. Soms kunnen ze ook bijdragen aan het verwijderen van hyperkeratosen. Door de speen met een schone en droge stofdoek te reinigen, is de verhoorning vervolgens mechanisch weg te nemen.
Tekst: Ruth Annette Thiemann
